BURANA - Türkoloji Araştırmaları Dergisi

Қ. Халидидің «Тауарих-и хамса-и шарқи» атты шығармасындағы кейбір сөздердің тарихи-салыстырмалы талдауы

Chingis Begimtayev — 2024-07-02

1889 жылы Құрбанғали Халиди тарапынан жазыла бастаған бұл шығарма орта түрік тілінде жазылып, 1910 жылы аяқталған болатын. 1910 жылы кітап түрінде Қазандағы «Өрнек» баспасынан жарық көреді. Автор 10 бөлімнен тұратын осы еңбегінде араб, парсы, түрк, моңғол және қытай тілдерінде жазылған деректерді пайдалана отырып, осы халықтардың тарихын жазған. Құрбанғали Халиди өз еңбегінде орыс зерттеушілері В. Радлов, А. Вамбери және Х. Катанованың еңбектерін де пайдаланған. Сонымен қатар, Құрбанғали Халидидің ең үлкен ерекшеліктерінің бірі, бір тақырып туралы жазғанда қолындағы барлық деректерді пайдалана отырып, тақырыпты жан-жақты түсіндіруге тырысатындығында. Құрбанғали Халиди «Тауарих-и хамса-и шарқи» атты еңбегін жазғанда белгісіз көптеген жазба деректердің қатарында «Тибян-и Нафиқ», «Жиһан-нюма», «Қаида-и Өзбекийе», «Ғияс ул-Лұғат», «Шежіре-и Түрки», «Тарих-и Табари», «Хайруллах» және «Билал Назимның Газават-ы Чин» атты жазба деректерінен де пайдаланған. Автор «Тауарих-и хамса-и шарқи» атты еңбегінде ғұндар, қараханидтер, Алтын Орда, Көк Орда, Ақ Орда, қазақ хандары, жоңғар шапқыншылығы, Қоқан хандығы және оның хандары, қазақ жүздері, қыпшақтар, қырғыздар, ноғайлар, башқұрттар, моңғол хандығы, Илхандар тарихынан және Осман империясы сұлтандарының шежірелерінен де баяндайды. Бұдан бөлек, автор өз еңбегінде Батыс Қытай және Шығыс Түркістан халқының қалыптасу кезеңі туралы да кең мәліметтер береді. Бұл бөлімде автор тарихи кезеңді қараханидтерден бастап, ретімен Сұлтан Сыдық Бұғра хан, Алпарслан хан, Тоғлық Темір хан, Афақ Қожа және оның ұлдарының тарихын баяндайды. Автордың бұл еңбегі Орта Азия түрік тарихын зерттеушілер үшін теңдессіз үлгі болып табылады. Зерттеу жұмысы, аталмыш кітапта кездесетін кейбір көнерген сөздердің түп-төркінін, шығу тегін түсіндіру, қазіргі заманда қалай қолданылып жүргенін және қазақ тілінде олардың мағынасын салыстыру мақсатында жазылған.

İran’ın Komican İlçesi Bitkilerinin Etnobotanik Araştırması

Tahereh Ghasemkhani — 2024-07-02

Etnobotanik; botanik ve halk biliminin kesiştiği disiplinler arası bir bilim dalıdır. Bu araştırmanın ana amacı İran’ın Merkezi ilinin batısında yer alan Komican ilçesini etnobotanik açısından araştırmaktır. Bu bölgede etnobotanik üzerine bir çalışma yapılmadığı göz önüne alındığında, mevcut araştırmada bu konunun yapılmasının temel nedeni yerli bilgilerin unutulmasını önlemektir. Bu amaçla, 121 bitkinin bilgileri 2023-2024 yıllarında sözlü kaynaklardan (50-90 yaş arası kadın ve erkek katılımcılar) ve aynı zamanda bazı bilimsel kaynaklardan derlenmiştir. Makalede her bitkinin yöresel ve bilimsel adı ile cinsi ve familyası yazılırken bölgede kullanılan tıbbi özellikleri, uygulama yöntemi ve kullanılan bitki organı da kaydedilmiştir. Sonuç olarak üç büyüme formu; ağaç, çalı ve bitki olduğu bildirilmiştir. Sonuçlara göre, toplanan veriler arasında en yüksek yüzdeyi otsu bitkiler (%66.1), en düşük yüzdeyi ise ağaç türlerinin (%16.5) oluşturduğu görülmüştür. Kullanım türüne göre yapılan gruplandırmada ise türlerin çoğunluğunun yenilebilir (%54.5) olduğu ve %32.2’inin diğer uygulamalar grubunda yer aldığı görülmektedir. Bitki türlerinin önemli bir yüzdesinin (%47.1) çok çeşitli tedavi edici özelliklere sahip olduğunu belirtmekte fayda vardır. Bitki adları incelendiğinde, bölgedeki bitki adlarının hayvan adları, hayvan vücut kısımları, bitki rengi, habitat, koku, yerel inançlar vb. ilkelere göre adlandırıldığı görülmektedir. Komican ilçesindeki önemli bitki çeşitliliği, kimyasal ilaçların yan etkileri, biyoçeşitliliğin korunması ihtiyacı ve istihdam yaratılması dikkate alındığında bölgede etnobotanik çalışmaların geliştirilmesi ihtiyacı derinden hissedilmektedir.

Irak-ı Acem Türkleri Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi

Ehsan Ghasemkhani — 2024-07-02

Selçuklu Devleti döneminde İran’ın orta bölgesi “Irak-ı Acem” bölgesi olarak biliniyordu. Pehlevi yönetiminin başlangıcına kadar bu unvanı koruyan bu bölge, tarih boyunca her zaman İran’ın en önemli coğrafi bölgelerinden biri olarak kabul edilmiştir. İran’ın mevcut illeri arasında 14 il, farklı tarihsel dönemlerde tamamen veya kısmen Irak-ı Acem topraklarında bulunuyordu. Türklerin bu bölgeye yerleşme tarihi Gazneliler dönemine kadar uzanmaktadır ve o tarihten bu yana Türk asıllı yönetimler Rey, İsfahan, Kazvin, Hemedan gibi bu bölgenin önemli şehirlerini kendilerine başkent olarak seçmişlerdir ve Türkler her zaman bu bölgenin ana sakinlerinden biri olmuşlardır. İran Türklerinin bibliyografyası üzerine çeşitli çalışmalar yapılmış olmasına rağmen, deliller söz konusu bölgenin araştırmacılar tarafından ihmal edildiğini göstermektedir. Öte yandan mevcut araştırmada gösterdiği gibi İran’ın orta bölgesi Türk kültürü, dili ve edebiyatı açısından oldukça zengindir. Bu araştırmada antropoloji, tarih, dil bilimi ve edebiyat alanlarında makale (121 vaka), kitap (260 vaka) ve tez (46 vaka) şeklinde toplam 427 eser tanıtılmıştır. Genel olarak, yayınlanan eser sayısına göre incelenen iller ve bölgeler üç kategoriye ayrılabilir: Güçlü (Hemedan, Merkezi ve Kazvin illerinin yanı sıra Halacistan bölgesi), orta (Kum ve Kermanşah illeri) ve zayıf (Kürdistan, Çaharmahal ve Bahtiyari, Tahran, Alborz, İsfahan, Luristan ve İlam illeri). İran’ın orta bölgesindeki toplumsal değişimlerin hızı ve Türk dili ve kültürünün kırılganlığı göz önüne alındığında, Türkoloji perspektifinden uzmanlaşmış çalışmaların yapılması oldukça gerekli görünmektedir. Orta İran Türklerinin pek çok Türkolog tarafından bilinmemesi nedeniyle bu coğrafyada sistematik çalışmalar yapılması bilim dünyası için parlak başarılara imza atabilir.

Өткөндөн Азыркыга Чейин Түрк Филологиясыда Сөз жасоо маселеси

Fatih Çelik — 2024-07-02

Тилдеги эң негизги бирдик - сөз. Сөздөрдүн бара-бара эскирип, унутулуп калары, алардын маанилеринин өзгөрүп кетиши, маанилердин кеңейиши жана жаңы сөздөрдүн пайда болоору тууралуу лексикологияда айтылып келет. Тилдин лексикалык корунун жаңы сөздөр менен улам толукталып, байып туруу процесси тиешелүү морфологиялык кубулуштар аркылуу, башкача айтканда, сөз жасоо аркылуу ишке ашат. Түркияда түркология тармагындагы изилдөөлөр 19-кылымда башталып, Түркия Республикасынын курулушу менен ылдамдаган. Осмон империясы кылымдар бою бул тармакка көңүл бурбай келген, бирок улутчул кыймылдардын дүйнөгө жайылышы менен Түркияда түркология жанданды. Түркия ал кезде бул тармакта кеч болсо да, Европада жана Орусияда жүргүзүлгөн изилдөөлөр бир топ жолду басып өткөн. Айрыкча падышалык Россия жана Советтер Союзунун тушунда Сибирден Кавказга, андан Түркстанга (Борбор Азияга) чейин, ал тургай Кытайга чейин түрктөр жашаган бардык жерлерде түрктөргө тиешелүү бардык нерселер изилденген. Түркологиянын бирдиктеринин бири – тил илими. Сөз жасоо лингвистикада өзүнчө бир тармак. Жалпы тил илиминдеги сөз жасоо маселесин изилдөө боюнча Н.М.Шанский, В.В.Виноградов, Е.А.Земская, Е.С. Кубрянова, И.С. Улуханов, А.Н.Тихонов, А.Н.Соболева ж.б.лардын эмгектери жарык көргөн. Түркологияда сөз жасоо проблемасына тиешелүү көптөгөн баалуу маалыматтар чет өлкөлүк илимпоздор; К.Грёнбек, В.Банг, Г.Вамбери, Г.И.Рамстедт, К.Броккельман, Ж.Дени, В.Котвич, Рясенен, А.Зайончковский, А.Эмре, Б.Аталай жана башкалардын эмгектеринен кездешет. Бул изилдөөбүздө түркологиядагы сөз жасоона токтолобуз. Сөз жасоо маселесинин жалпы тил илиминде жана түркологияда изилдениши бойынша токтоламыз.

Sadrazam Lütfî Paşa’nın (ö.1564) Yeni Bulunan Eseri: Risāle-i Cevāhir-i İslām ve Anonimleşmiş Nüshaları

İlyas Kayaokay — 2024-07-02

Lütfî Paşa (ö.1564), Osmanlı devletinde sadrazamlık yapmış makbul ve mazûl, çok yönlü bir devlet adamı, mütefekkir, âlim ve nâsirdir. Tevârih-i Âl-i Osmân ve Âsaf-nâme eserleriyle bilinen Lütfî Paşa, Arapça ve Türkçe 24 eser yazmıştır. Bunlardan üçü, ilmihâl türünde eserlerdir. Bu makalede, onun daha evvel herhangi bir kaynakta zikredilmeyen yeni bulunan bir eseri gün yüzüne çıkarılmıştır. Söz konusu eserin adı, Hāẕā Risāle-i Cevāhir-i İslām olup tespit edebildiğimiz tek nüshası Bursa İnebey Kütüphanesi, Genel Koleksiyon, No: 2391/7’de yer alan 108 varaklık bir mecmuanın 78b-88a yaprakları içerisinde bulunmaktadır. 1553-1564 tarihleri arasında telif edildiği düşünülen risale, “sorsalar… di” isticvab usulüyle yazılmış muhtasar bir ilmihâl kitabıdır.
16. asrın ilk ilmihâl örneklerinden olan bu risalenin önemli bir özelliği tespit edilmiş ve belirsiz bir husus çözüme kavuşmuştur. Eserin, fütüvvet-nâmelerin de tesiriyle 17. asırdan itibaren anonimleştiği ve Cevâhir-i İslâm adlı, soru-cevap metoduyla yazılmış muhtasar ilmihâl geleneğinin temelini oluşturduğu görülmüştür. Çalışmamızda, el yazma eser kütüphanelerinde kayıtlı, kaynağı Lütfî Paşa’nın ilmihâli olan 93 el yazma nüsha hakkında bilgi verilmiş ve bazı karineler ışığında anonim bir geleneğin nasıl ortaya çıktığı ortaya konulmuştur. Lütfî Paşa’nın eserinin yanı sıra bu anonim nüshalardan birinin de transkripsiyonu yapılmış, konu hakkında bazı tespit ve değerlendirmelerde bulunulmuştur. Bu çalışmayla tarih, din ve edebiyat bilimlerinin ortak paydalarından olan Lütfî Paşa’ya ve yeni eserine dikkat çekilmiş, adı geçen alanlara katkı sunulmuştur.

Uygurlarda Avlu Kültürü

Abudurexiti Rehemutula — 2024-07-02

Bu makale Uygurca'dan Türkçe'ye çevrilmiştir. Makalenin orijinalinde özet kısmı yoktur. Bu yüzden özet yazılmamıştır.

Kırgızca- Türkçe Yalancı Eş Değerler

Elvan Saltaş Korkmaz — 2024-07-02

Kitap tanıtımıdır.