Қ. Халидидің «Тауарих-и хамса-и шарқи» атты шығармасындағы кейбір сөздердің тарихи-салыстырмалы талдауы
Özet Görüntüleme: 96 / PDF İndirme: 25
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.12627001Özet
1889 жылы Құрбанғали Халиди тарапынан жазыла бастаған бұл шығарма орта түрік тілінде жазылып, 1910 жылы аяқталған болатын. 1910 жылы кітап түрінде Қазандағы «Өрнек» баспасынан жарық көреді. Автор 10 бөлімнен тұратын осы еңбегінде араб, парсы, түрк, моңғол және қытай тілдерінде жазылған деректерді пайдалана отырып, осы халықтардың тарихын жазған. Құрбанғали Халиди өз еңбегінде орыс зерттеушілері В. Радлов, А. Вамбери және Х. Катанованың еңбектерін де пайдаланған. Сонымен қатар, Құрбанғали Халидидің ең үлкен ерекшеліктерінің бірі, бір тақырып туралы жазғанда қолындағы барлық деректерді пайдалана отырып, тақырыпты жан-жақты түсіндіруге тырысатындығында. Құрбанғали Халиди «Тауарих-и хамса-и шарқи» атты еңбегін жазғанда белгісіз көптеген жазба деректердің қатарында «Тибян-и Нафиқ», «Жиһан-нюма», «Қаида-и Өзбекийе», «Ғияс ул-Лұғат», «Шежіре-и Түрки», «Тарих-и Табари», «Хайруллах» және «Билал Назимның Газават-ы Чин» атты жазба деректерінен де пайдаланған. Автор «Тауарих-и хамса-и шарқи» атты еңбегінде ғұндар, қараханидтер, Алтын Орда, Көк Орда, Ақ Орда, қазақ хандары, жоңғар шапқыншылығы, Қоқан хандығы және оның хандары, қазақ жүздері, қыпшақтар, қырғыздар, ноғайлар, башқұрттар, моңғол хандығы, Илхандар тарихынан және Осман империясы сұлтандарының шежірелерінен де баяндайды. Бұдан бөлек, автор өз еңбегінде Батыс Қытай және Шығыс Түркістан халқының қалыптасу кезеңі туралы да кең мәліметтер береді. Бұл бөлімде автор тарихи кезеңді қараханидтерден бастап, ретімен Сұлтан Сыдық Бұғра хан, Алпарслан хан, Тоғлық Темір хан, Афақ Қожа және оның ұлдарының тарихын баяндайды. Автордың бұл еңбегі Орта Азия түрік тарихын зерттеушілер үшін теңдессіз үлгі болып табылады. Зерттеу жұмысы, аталмыш кітапта кездесетін кейбір көнерген сөздердің түп-төркінін, шығу тегін түсіндіру, қазіргі заманда қалай қолданылып жүргенін және қазақ тілінде олардың мағынасын салыстыру мақсатында жазылған.
Referanslar
Budagov, L. Z. (1869). Svarnitelnıy slovar turetsko-tatarskih nareçiy. Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
Budagov, L. Z. (1871). Svarnitelnıy slovar Turetsko-Tatarskih nareçiy. Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.
Çağbayır, Y. (2007). Türkçe sözlük. Ötüken.
Gencal, B. (2013). XIX. yüzyıl Doğu Türkistan tarihi hakkında yazılmış olan birinci elden kaynaklar. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(8), 17-30.
Halidi, K. (1910). Tarih-i hamse-i şarki. Örnek.
Kaşgari, M. (1997). Türiik tilin sözdigi: (Diuani lugat et-Türk). Hant.
Nadelyayev V. M. (1969). Drevnetyurskiy slovar. Nauka.
Toparlı R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
URL-1: 2024 jılgı 1 mamır küni https://sozluk.gov.tr/ saytınan alıngan.
URL-2: 2024 jılgı 1 mamır küni http://www.osmanlicaturkce.com/ saytınan alıngan.
URL-3: 2024 jılgı 1 mamır küni http://www.lugatim.com/ saytınan alıngan.
URL-4: 2024 jılgı 1 mamır küni https://www.nisanyansozluk.com/ saytınan alıngan.
URL-5: 2024 jılgı 1 mamır küni https://islamansiklopedisi.org.tr/ saytınan alıngan.
URL-6: 2024 jılgı 1 mamır küni https://sozdik.kz/ saytınan alıngan.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2024 BURANA - Türkoloji Araştırmaları Dergisi
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.