Қ. Халидидің «Тауарих-и хамса-и шарқи» атты шығармасындағы кейбір сөздердің тарихи-салыстырмалы талдауы

Özet

1889 жылы Құрбанғали Халиди тарапынан жазыла бастаған бұл шығарма орта түрік тілінде жазылып, 1910 жылы аяқталған болатын. 1910 жылы кітап түрінде Қазандағы «Өрнек» баспасынан жарық көреді. Автор 10 бөлімнен тұратын осы еңбегінде араб, парсы, түрк, моңғол және қытай тілдерінде жазылған деректерді пайдалана отырып, осы халықтардың тарихын жазған. Құрбанғали Халиди өз еңбегінде орыс зерттеушілері В. Радлов, А. Вамбери және Х. Катанованың еңбектерін де пайдаланған. Сонымен қатар, Құрбанғали Халидидің ең үлкен ерекшеліктерінің бірі, бір тақырып туралы жазғанда қолындағы барлық деректерді пайдалана отырып, тақырыпты жан-жақты түсіндіруге тырысатындығында. Құрбанғали Халиди «Тауарих-и хамса-и шарқи» атты еңбегін жазғанда белгісіз көптеген жазба деректердің қатарында «Тибян-и Нафиқ», «Жиһан-нюма», «Қаида-и Өзбекийе», «Ғияс ул-Лұғат», «Шежіре-и Түрки», «Тарих-и Табари», «Хайруллах» және «Билал Назимның Газават-ы Чин» атты жазба деректерінен де пайдаланған. Автор «Тауарих-и хамса-и шарқи» атты еңбегінде ғұндар, қараханидтер, Алтын Орда, Көк Орда, Ақ Орда, қазақ хандары, жоңғар шапқыншылығы, Қоқан хандығы және оның хандары, қазақ жүздері, қыпшақтар, қырғыздар, ноғайлар, башқұрттар, моңғол хандығы, Илхандар тарихынан және Осман империясы сұлтандарының шежірелерінен де баяндайды. Бұдан бөлек, автор өз еңбегінде Батыс Қытай және Шығыс Түркістан халқының қалыптасу кезеңі туралы да кең мәліметтер береді. Бұл бөлімде автор тарихи кезеңді қараханидтерден бастап, ретімен Сұлтан Сыдық Бұғра хан, Алпарслан хан, Тоғлық Темір хан, Афақ Қожа және оның ұлдарының тарихын баяндайды. Автордың бұл еңбегі Орта Азия түрік тарихын зерттеушілер үшін теңдессіз үлгі болып табылады. Зерттеу жұмысы, аталмыш кітапта кездесетін кейбір көнерген сөздердің түп-төркінін, шығу тегін түсіндіру, қазіргі заманда қалай қолданылып жүргенін және қазақ тілінде олардың мағынасын салыстыру мақсатында жазылған.