Sadrazam Lütfî Paşa’nın (ö.1564) Yeni Bulunan Eseri: Risāle-i Cevāhir-i İslām ve Anonimleşmiş Nüshaları

Özet

Lütfî Paşa (ö.1564), Osmanlı devletinde sadrazamlık yapmış makbul ve mazûl, çok yönlü bir devlet adamı, mütefekkir, âlim ve nâsirdir. Tevârih-i Âl-i Osmân ve Âsaf-nâme eserleriyle bilinen Lütfî Paşa, Arapça ve Türkçe 24 eser yazmıştır. Bunlardan üçü, ilmihâl türünde eserlerdir. Bu makalede, onun daha evvel herhangi bir kaynakta zikredilmeyen yeni bulunan bir eseri gün yüzüne çıkarılmıştır. Söz konusu eserin adı, Hāẕā Risāle-i Cevāhir-i İslām olup tespit edebildiğimiz tek nüshası Bursa İnebey Kütüphanesi, Genel Koleksiyon, No: 2391/7’de yer alan 108 varaklık bir mecmuanın 78b-88a yaprakları içerisinde bulunmaktadır. 1553-1564 tarihleri arasında telif edildiği düşünülen risale, “sorsalar… di” isticvab usulüyle yazılmış muhtasar bir ilmihâl kitabıdır.
16. asrın ilk ilmihâl örneklerinden olan bu risalenin önemli bir özelliği tespit edilmiş ve belirsiz bir husus çözüme kavuşmuştur. Eserin, fütüvvet-nâmelerin de tesiriyle 17. asırdan itibaren anonimleştiği ve Cevâhir-i İslâm adlı, soru-cevap metoduyla yazılmış muhtasar ilmihâl geleneğinin temelini oluşturduğu görülmüştür. Çalışmamızda, el yazma eser kütüphanelerinde kayıtlı, kaynağı Lütfî Paşa’nın ilmihâli olan 93 el yazma nüsha hakkında bilgi verilmiş ve bazı karineler ışığında anonim bir geleneğin nasıl ortaya çıktığı ortaya konulmuştur. Lütfî Paşa’nın eserinin yanı sıra bu anonim nüshalardan birinin de transkripsiyonu yapılmış, konu hakkında bazı tespit ve değerlendirmelerde bulunulmuştur. Bu çalışmayla tarih, din ve edebiyat bilimlerinin ortak paydalarından olan Lütfî Paşa’ya ve yeni eserine dikkat çekilmiş, adı geçen alanlara katkı sunulmuştur.