Kutadgu Bilig'de -sA bol- Yapısı Hakkında

Özet

Eski Türkçede (Orh., EUyg.) güç yeterliği/ihtimal bildiren tasvir fiili olarak, kendisinden önce bir zarf-fiil ekiyle (-I/-U, -gAlI) birlikte, u- ‘yapabilmek, gücü yetmek, muktedir olmak’, bol- ‘olmak’ / boltuk- ve bil- ‘bilmek’ fiillerinin kullanıldığı bilinmektedir: artat-ı u- ‘bozabilmek, yıkabilmek’, bol-galı u- ‘olabilmek’, ėtin-ü u-ma- ‘kendine çeki düzen verememek, örgütlenememek’; ör-ü bol-ma- ‘ayağa kalkamamak, bil-geli bol-ma- ‘bilememek’, tüpker-geli bol-ma- ‘araştırılamamak, temellendirilememek’; kör-ü bil- ‘görebilmek (itaat edebilmek)’. Söz konusu tasvir fiillerinden u-, 11. yüzyılda kendisinden önceki -U zarf-fiil ekiyle kaynaşıp ekleşerek -U- ve -UmA- (olumsuz) şeklini almıştır: ögret-üme- ‘öğretememek’ < *ögret-ü u-ma-, teg-üme- ‘dokunamamak, temas edememek’ < *teg-ü u-ma-, bul-uma- ‘bulamamak, elde edememek’ < *bul-u u-ma-, bil-üme- ‘bilememek, tanıyamamak’, ėt(i)n-üme- ‘düzenleyememek, düzene sokamamak’, yė-y-üme- ‘yiyememek’; tapnuġaymen < *tap(ı)n-u u-ġaymen, baruġay < *bar-u u-ġay, ėtügey < *ėt-ü u-ġay vb. Bil- fiili ise Eski Türkçede daha seyrek bir kullanıma sahipken 11. yüzyılda gerek olumlu gerekse olumsuz yapılarda daha yaygın bir kullanım alanı bulmuştur: aç-a bil- ‘anlayabilmek, idrak edebilmek’, aḏ(ı)r-a bil- ‘ayırabilmek’, kör-ü bil- ‘tecrübe edebilmek, yaşayabilmek’, ögren-ü bil- ‘öğrenebilmek’, seç-e bil- ‘seçebilmek, ayırabilmek’, sözle-y-ü bil- ‘söyleyebilmek’, tut-a bil- ‘tutabilmek’ vb. Eski Türkçedeki -gAlI bol- yapısı ise 11. yüzyılda yerini -sA bol- yapısına bırakmıştır. Söz konusu yapının Kutadgu Bilig’deki şu örnekleri tasvir edilmeye çalışılmıştır: al-sa bol- ‘alabilmek, fethedebilmek’, bėr-se bol- ‘verebilmek’, bil-se bol- ‘bilebilmek’, büt-se bol- ‘tatmin olmak, bel bağlamak’, ėlet-se bol- ‘götürebilmek’, ėt-se bol- ‘düzenleyebilmek’, ıḏ-sa bol- ‘gönderebilmek, görevlendirebilmek’, ınan-sa bol- ‘inanabilmek, güvenebilmek’, iş ḳıl-sa bol- ‘iş yapabilmek’, kizle-se bol- ‘gizleyebilmek’, sa-sa bol- ‘sayılabilmek’, sür-se bol- ‘elinde tutabilmek, hüküm sürebilmek’, teg-se bol- ‘ulaşabilmek’, tė-se bol- ‘denilebilmek’, tut-sa bol- ‘tutabilmek, yakalayabilmek’, yaḳın tut-sa bol- ‘yakın tutabilmek’, yanut ḳıl-sa bol- ‘karşılık verebilmek, ödeyebilmek’, yet-se bol- ‘yetebilmek’.